Historia założenia starego cmentarza w Sarnakach nie jest znana, brak dokumentów potwierdzających jego lokację czy pogrzebanych tam ludzi. Zachował się grobowiec rodziny Podczaskich, których trzy pokolenia władały tą ziemią, a także skromniejszy grobowiec rodziny Egierszdorfów, dzierżawców majątku Zabuże, oraz nagrobki Marianny Góreckiej i Otolii Egierszdorf.
Od dziesiątków lat cmentarz był zaniedbany, porośnięty zdziczałym bzem, dziką różą, śnieguliczką. Otaczający go kamienny mur rozebrano w 1941 r. z rozkazu Niemców, a kamień zużyto do budowy dróg w kierunku Bugu w związku z planowanym atakiem wojsk niemieckich na Rosję. Z czasem zapomniane groby na tym cmentarzu się zapadały, nagrobki kruszały, straszyły trumny widoczne spoza uchylonych metalowych drzwi obu grobowców, wśród krzaków przewracały różne śmieci.
Ks. Proboszcz Władysław Śledziewski (1968-1986) ogrodził cmentarz prowizorycznie drutem kolczastym, zaczął organizować procesje w Dzień Zaduszny, każąc co roku wyciąć przedtem przejście wśród zarośli. Po jego śmierci procesje się nie odbywały, a cmentarz podlegał dalszej dewastacji. Ktoś porozbijał trumny, powyrzucał z nich ludzkie szczątki, wieka trumien przewracały się na zewnątrz grobowców, a teren stał się wysypiskiem śmieci.
Wiosną 2007 r., za proboszczowania ks. Andrzeja Oleszczuka, grupa społeczników zaczęła karczować krzaki i drobne drzewka na cmentarzu. Postanowili oni zabezpieczyć ocalałe grobowce przed dalszym zniszczeniem. Za zgodą proboszcza z własnych środków i własnym nakładem sił wyremontowali grobowiec Podczaskich. Wiosną 2008 r. rozpoczęły się prace remontowo-budowlane przy drugim zachowanym grobowcu. Odnowiono też nagrobek z piaskowca Otolii Egierszdorf, tablicę nagrobną Marianny Góreckiej, osadzono w kamieniu znaleziony w krzakach metalowy krzyż.
W 2009 r. członkowie nowo powstałego Towarzystwa Miłośników Ziemi Sarnackiej postanowili kontynuować prace nad przywróceniem temu miejscu właściwej rangi i szacunku. Uzyskali zgodę proboszcza ks., Andrzeja Jakubowicza na prowadzenie prac renowacyjnych i porządkowych. W ramach ogólnopolskiego programu Katyń – ocalić od zapomnienia podjęli się posadzenia 9 Dębów Pamięci ofiar Zbrodni Katyńskiej – osób związanych z Ziemią Sarnacką. Stary cmentarz uznano za optymalne miejsce. Uznano, iż jest to szansa uporządkowania go i nadania mu nowego znaczenia jako Miejsca Pamięci Narodowej, a jednocześnie uczczenie 70. rocznicy Zbrodni Katyńskiej.
Właściwe przygotowanie ciągle zarastającego cmentarza do pełnienia nowej roli wymagało sporych nakładów sił i środków. TMZS pozyskało pieniądze z różnych źródeł (darowizny od osób prywatnych i z Nadleśnictwa Sarnaki, dotacja celowa z Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych), grupa członków Towarzystwa, nie szczędząc czasu, sił i pieniędzy, doprowadziła teren cmentarza do przyzwoitego stanu, karczując definitywnie zarośla, niwelując teren, siejąc trawę.
Od 2007 r. w Dzień Zaduszny odbywała się procesja modlitewna z kościoła na stary cmentarz, z udziałem miejscowych księży.
15 sierpnia 2010 r., w 90. rocznicę wojny polsko-bolszewickiej, na grobowcu rodziny Podczaskich została wmurowana tablica pamiątkowa poświęcona pamięci ppor. Bronisława Podczaskiego, który poświęcił młode życie w walce o wolną Ojczyznę w sierpniu 1920 r. Poległ we wsi Kalinowo pod Ostrowią Mazowiecką, ale jego ciało sprowadzono do Sarnak i pochowano w rodzinnym grobowcu.
17 września 2010 r. odbyła się uroczystość sadzenia Dębów Pamięci i odsłonięcia 9 pamiątkowych tablic, również tablicy Podczaskiego. Jej uczestnikami były rodziny pomordowanych, przedstawiciele władz kościelnych, samorządowych i oświatowych, społeczność szkolna i lokalna. Mszy św. Przewodniczył bp Antoni Dydycz.
18 września 2011 r., po mszy świętej w intencji poległych i pomordowanych w obronie Ojczyzny, odbyło się uroczyste poświęcenie krzyża postawionego w centrum starego cmentarza.
Cmentarzem, który należy do parafii Sarnaki, społecznie opiekuje się Towarzystwo Miłośników Ziemi Sarnackiej, zabiegając o środki finansowe konieczne na odnawianie napisów na nagrobkach przy dębach, na wykonywanie napraw i odnowienia grobowców, renowacji krzyża, koszenie terenu cmentarza itp. Wiele prac fizycznych wykonują sami członkowie TMZS.
Główny cel działań wokół starego cmentarza został osiągnięty – miejsce spoczynku przodków przywrócono pamięci potomnych, uporządkowano w znaczący sposób teren i znajdujące się na nim obiekty, uhonorowano poległych i pomordowanych za Ojczyznę.
Tekst: Agata Wasilewska
Zdjęcia: Violetta Zawadka
